O tajni Dostojevskog i tajni Crkve
Lepa i obimom nevelika knjiga protojereja Dmitrija Grigorjeva „Dostojevski i Crkva” predstavlja primer donekle karakterističnog odnosa jednog dela ruske emigracije prema delu i ličnosti F. M. Dostojevskog. Sam otac Dmitrij (1919-2007) je bio emigrant, rođen u Engleskoj, čiji su roditelji (otac je bio bivši guverner Sahalina) izbegli odmah posle revolucije na Zapad, da bi kasnije postao predavač ruskog jezika i književnosti na Kolumbijskom univerzitetu i Univerzitetu u Džordžtaunu i sveštenoslužitelj pri Sveto-Nikolajevskoj Sabornoj crkvi u Vašingtonu (SAD).
Jedan deo ruske emigracije Dostojevskog je video kao vesnika buduće duhovne obnove unutar ruske inteligencije, ali i širim društvenim slojevima, obnove koja bi počivala na povratku veri, kao duhovnoj, egzistencijalnoj ali i kulturno-civilizacijskoj osnovi ruskog identiteta, kao identiteta svakog Rusa, ma gde on živeo, ali i identiteta zajednice, sa svešću o sopstvenom istorijskom naznačenju.
Za oca Dmitrija, Dostojevski nije samo, rečima mitropolita Antonija Hrapovickog, „glasnik ruskog preporoda”, već naš intelektualni i duhovni savremenik koji svojim stvaralaštvom aktivno učestvuje u tom preporodu. Preporod jedne nacije je pre svega preporod njene kulture, a ruska kultura se zasniva na pravoslavlju, koje je u svom „istinskom” vidu izraženo u delima ovog velikog pisca. Sam umetnički oblik dela Dostojevskog uslovljen je, prema ocu Dmitriju, „njegovom željom i unutrašnjom potrebom da izrazi i saopšti čovečanstvu svoje religiozno-moralno iskustvo i svoja uverenja”, a njegovi umetnički ciljevi nisu formalistički već „prožeti dubokom verom u Dobro i Pravdu, kao i pravoslavnim poimanjem čoveka i društva”.
Podela između Crkve i kulture za Dostojevskog je, smatra otac Dmitrij, veštačka i proizvod je „zapadnog sekularizma”. Duh „ruskog pravoslavlja”, prema ovakvom shvatanju, nije juridički i doktrinaran: to je istinski „narodni duh” koji ne počiva ni na retorici ni na sholastici već na „bogosluženju, molitvi i živom mističkom iskustvu.” U skladu sa tim, Dostojevski pravoslavnu Crkvu doživljava kao „opštenarodno svejedinstvo”, gde i „sama država treba da se ulije u veliko bratstvo u Hristu”.
Ipak, iako izjednačava „ruski narod i Crkvu”, Dostojevski, kako ističe autor knjige, razume da „Crkva ne pripada jednom narodu”: „Crkva je vaseljenska, ona je sveopšte bratstvo u Hristu”, pa „otuda opštečovečansko pozvanje ruskog naroda”.
Otac Dmitrij ističe središnji značaj ličnosti Isusa Hrista u delu Dostojevskog, a time i slobodne ljudske ličnosti, pri čemu „glavnu ideju njegovog stvaralaštva” vidi u „borbi dobra i zla u slobodnoj čovekovoj ličnosti”. Često zbunjujuća paradoksalnost velikog pisca iz takve perspektive prepoznaje se manje kao protomodernistički rascep unutar čovekove ličnosti i između čoveka i sveta, koliko kao antinomičnost karakteristična za pravoslavni pogled na svet i čoveka, kodifikovana već u vizantijskoj misli i kulturi, a o čemu su u ravni estetike pisali autori poput V. Bičkova, M. Lazića ili episkopa Atanasija Jevtića.
Verujući kako umetničko stvaralaštvo pisca nije nezavisno od „unutrašnjeg duhovnog sadržaja” njegove ličnosti, otac Dmitrij dosta pažnje posvećuje biografskim momentima koji određuju odnos Dostojevskog prema Crkvi i veri. Pored argumentovanja o središnjoj poziciji Hristovog lika u njegovom delu, autor ističe i crkvenost Dostojevskog, odnosno njegovu u osnovi trajnu posvećenost bogosluženju i svetim tajnama, dok kao glavne izvore njegovih religijskih pogleda, pored Hrista i Jevanđelja, navodi monahe-isihaste kao što su Tihon Zadonski, Sergije Radonješki, Nil Sorski ili Amvrosije Optinski.
Pitanje odnosa Dostojevskog i Crkve je važno i kontroverzno, i tiče se ne samo proučavalaca života i dela velikog pisca, nego i opštih pitanja kakav su odnos religije i kulture, Crkve, društva i države, kao i mogućeg, kako bi to imenovao ruski simbolista Andrej Beli, „religijskog smisla umetnosti”. Ono što je sigurno jeste velika vrednost duhovnog i religijskog iskustva Dostojevskog, kao i ključni značaj tog iskustva za njegovu umetnost.
Knjiga oca Dmitrija Grigorjeva je pregledan uvid u argumentaciju onih koji zastupaju stav o nesumnjivoj pravoslavnosti religijskih pogleda i religijskog iskustva F. M. Dostojevskog i velikom značaju njegovog dela za svedočenje vaskrsloga Hrista u „veku ovome”.
