Zbornik Matice srpske za književnost i jezik
Ristovićeva knjiga pod gornjim naslovom nastala je iz dvojakih pobuda: da srpskim čitaocima predstavi jedno književno delo o kome je malo i nedovoljno ozbiljno pisano na srpskom jeziku, kao i da se autor uključi u naučnu debatu koja se poslednjih godina vodi u klasičnim studijama i srodnim naučnim oblastima oko odnosa ranog hrišćanstva prema antičkom dijaloškom žanru, dijaloškom diskursu i dijaloškoj kulturi.
Knjiga ima kraći uvod, zatim slede tri osnovna i obimnija poglavlja, a završava se zaključnom rečju. Uvodni tekst formulisan je u retoričkom maniru: Uvodna reč: Može li hrišćanski pisac biti istinski deonik antičke tradi cije dijaloga? (9?21); A tri osnovna poglavlja naslovljena su ovako: 1. Opšti aspekti teksta i konteksta dijaloga Oktavije Minucija Feliksa (23?75); 2. Književni pristup i uzori Minucija Feliksa (77? 171); 3. Literarnomislilač ka koncepcija Oktavija i njeno poreklo (173?317). Završno poglavlje knjige nosi naslov: Zaključna reč: Minucije Feliks – hrišćanski pisac, istinski deonik antičke tradicije dijaloga (319?328). Zatim slede rezime na engleskom jeziku: Classical Letters and Early Christianity in Dialogue Minucius Felix“ Octavius (329?335); Citirana literatura i Izvori (337?352); Spisak skraćenica (353?357); Registar (359?364).
„Uvodna reč“ ove knjige posvećena je, jednim delom, predstavljanju gorepomenute debate u kojoj su se naročito istakli svojim potpuno oprečnim stavovima Sajmon Goldhil i Ejveril Kameron. Ujedno je istaknuto polazišno uverenje da dijalog i u svom užem smislu, kao književni žanr, i u širem, kao spremnost i sposobnost za komunikaciju sa drugim i drugačijim (a oba smisla ove reči podrazumevaju se u naslovu knjige), nije nespojiv sa agendom jednog (staro)hrišćanskog pisca, kako to uverljivo pokazuje Oktavije Minucija Feliksa.
U prvom poglavlju Ristović uvodi čitaoca u složenu problematiku dijaloga kao žanra i njegovog mogućeg izumitelja u antici. Antička tradicija je dijalog vezivala za Sokrata i Platonovu spisateljsku delatnost u kojoj je dijalog umetnička fikcija čiji je cilj da predstavi dijalog u njegovom idealnom obliku. Aristotel kao dijalogograf odstupio je od Platonove prakse kratkih pitanja i odgovora, već učesnicima u dijalogu pruža mogućnost da iskažu svoje stavove u dužim izlaganjima. U rimskoj književnosti obrazac umetničkog dijaloga, i to onog filozofskog, sačuvan je u Ciceronovim spisima. Njegovi dijalozi svojim dugim izlaganjima protiču u prijatnoj konverzaciji koja učesnike postupno i neusiljeno dovodi do istine. Ovima treba dodati još i Lukijanove i Plutarhove dijaloge na grčkom jeziku koji su nastavili tradiciju oživljavanja dijaloga u novim okolnostima i sa novim sadržajima. Otuda je, zaključuje Ristović, Minucije Feliks znalački iskoristio bogato nasleđe antičkog dijaloga za iznošenje hrišćanskog sadržaja. Osvrt na biografske podatke o Minuciju otkriva da je reč o ranohrišćanskom autoru čiji je život gotovo nepoznat, a delo sasvim osobeno. Poglavlje se završava prikazom sadržine i strukture Minucijevog dela i kompozicionog plana Oktavija.
Drugo poglavlje ove knjige ? Književni pristup i uzori Minucija Feliksa, započinje segmentom Osnove i pobude Minucijevog klasicizma. U njemu se objašnjava kulturnoistorijska pozadina intenzivnog i doslednog oslanjanja pisca Oktavija na stare grčke i latinske klasike. Konkretne primere za iznete postavke donosi sledeće potpoglavlje: Najvažniji literarni uticaji na Minucijevo pisanje, sa odeljcima čiji naslovi jasno ukazuju na njihovu topiku: Ciceronovi dijalozi i Oktavije – opšteoblikovne veze; Ciceronov dijalog O prirodi bogova i Oktavije – preusmerenje helenskorimske teološkofilosofske misli; Tacitov Razgovor o besednicima i Oktavije – novo nije potpuni raskid sa starim; Pla tonovi dijalozi i Oktavije – hrišćanstvo kao filosofija naspram paganstva kao sofistike; Senekini filosofski spisi i Oktavije – asimilovanje stoičke eklektike, moralistike i religioznosti. Poslednji segment drugog dela knjige jeste Retorička dimenzija književnih postupaka i strategija u Oktaviju. U njemu se utvrđuje u kojoj meri kompoziciona shema probatio–refutatio u Minucijevom dijalogu oslikava i način kazivanja pro et contra karakterističan, pre svega za sudsko, ali nije nepoznat ni savetodavnom besedništvu. Ukazuje se i na druge uticaje iz retorske teorije i prakse (declamatio, progymnasmata), na literarnu tehniku i topiku Oktavija.
U trećem, najopsežnijem i najvažnijem delu ove knjige pod naslovom: Lite rarnomislilačka koncepcija Oktavija i njeno poreklo, Ristović polazi od utiska da je Oktavije dugo bio, i još uvek je donekle, nepravedno i nehajno posmatran kao kompilatorsko-kontaminatorski literarni produkt jednog pisca-epigona (Ž. Bože, G. V. Klark i dr.). On ističe nekolike aspekte ovoga dela koji ga pokazuju kao sintezu a ne eklektiku, a njegovoga autora kao pronicljivog čitaoca delâ na koje se sa samostalnošću i vizijom oslanjao. Uz uvide i ocene istraživača koji su se već zalagali za afirmativno gledanje na Minucijeve literarne kvalitete (npr. K. Beker, K. Engremo, M. fon Albreht, K. Šubert, Š. Frojnd, itd.), ukazuje i na neke propuste u postojećim studijama o Oktaviju. Posebno ističe način kako je Minucije postigao koherentnost svoga spisa, naročito variranim provlačenjem kroz njega lajtmotiva „religio vs. superstitio“. U jakoj retardaciji naracije u priči o nadmetanju dečaka u igri bacanja oblutaka uočava se integraciona priča ovoga hrišćanskog dijaloga kao prijateljske diskusije.
Sledi višečlani odsek knjige pod naslovom Oktavije kao ostvarenje dija loškog žanra. Uz pregled predistorije literarne forme koju je Minucije odabrao, Ristović ukazuje na njenu neuniformnost i na njeno bogato i kreativno oživljavanje u stoleću koje je prethodilo Minuciju. Sa ove platforme on raspravlja i važno pitanje o suvislosti pisanja hrišćanskog dijaloga, a uz to polemiše sa često prisutnim (npr. M. Hofman) omalovažavajućim ocenama dijaloga u starohrišćanskoj književnosti sa primedbom da u njima ne postoji sloboda u polazištu i otvorenost za neisplanirani, drugačiji ishod. S ovim u vezi ukazuje se na to da je u antici dijalog sa ovakvim karakteristikama bio samo jedan od njegovih oblika i u samoj filosofskoj književnosti, kao i da je ta činjenica bila nesporna za antičke teoretičare i istoričare ovoga žanra (Diogen Laertije). Primeri za dijalog koji služi prenošenju određenih stavova nalaze se ne samo u vremenski bliskim delima Oktaviju (kod Plutarha), već i kod Minucijevog glavnog uzora, Cicerona (Tusculanae disputationes).
Druga teza sa kojom se polemiše jeste ta da je hrišćanska apologija u neskladu sa dijaloškom formom (B. R. Fos). Osvrće se i na (retoričko) pitanje Džonatana Pauela „Je li Minucije postupio fer prema liku Cecilija?“ i nalazi da je opravdan odgovor da je argumentacija zastupnika paganske strane u diskusiji data tako da on nije imao šanse da iz nje ne izađe kao gubitnik. Osim što je izvedeno sa maksimalnim uvažavanjem protivnika, takvo Minucijevo postupanje ima svoje prethodnike u dijaloškoj tradiciji (Platon), što se mora imati u vidu s obzirom na to da Oktavije nije puka imitacija Ciceronovih dijaloga, već (kao i oni sami) plod kreativne sinteze različitih literarnih uticaja.
Minucijev hrišćanski dijalog Oktavije, ističe Ristović, nastao je u klimi filosofske religioznosti koja je široko zahvatila sve slojeve rimskog društva pod dinastijom Antoninâ i u kojoj se hrišćanstvo ponudilo eliti kao „filosofija“. Stoga je u Minucijevom delu diskusija svedena na zajednički teren filosofije te je ono samo otuda i profilisano kao tipičan filosofski dijalog. I Ciceron i Minucije imali su isti cilj – da odgovore na egzistencijalnu potrebu svoje epohe nudeći određenu „duhovnu hranu“. Otuda je Ciceronov tip dijaloga, normativan u rimskoj književnosti, Minuciju služio, slično njegovome uzoru, kao sredstvo za širenje novih horizonata dalekih rimskom mentalitetu (helenska filosofija u jednom, hrišćanstvo u drugom slučaju). U tome ključu Ristović, naučno precizno, a jezički i stilski dopadljivo, i dalje problematizuje ulogu dijaloga kao vezivnog tkiva paganstva i hrišćanstva. U odeljku koji je naslovio Izabrani sudija u dijalogu – problematičan dramaturški element u Oktaviju? razmatra još jedan sporni aspekt Minucijevog dijaloga – uloga arbitra u diskusiji, koju je u dramskoj podeli likova u Oktaviju autor-narator dao samome sebi. Neki to vide kao hrišćansko manipulisanje nasleđem antičkog dijaloga, iako to demantuju činjenice i iz Minuciju vremenski bliske dijaloške produkcije, i iz one na koju se prvenstveno ugledao, a to je ciceronska disputatio in utramque partem, poreklom iz prakse debatovanja skeptičkih filosofa Nove akademije. Minucije se svojim dijalogom vešto i znalački nadovezao na ovu praksu. Rasprava o dijalogu nastavlja se poglavljem Hrišćanska apologija bez biblijske teologije – manjkavost ili opredeljenje za egzoterički pristup pisanju dijaloga?. Ono u ovom istraživanju čini poveznicu prethodnih tumačenja u vezi sa dijaloškim karakteristikama Oktavija, i nekim specifičnostima među kojima se izdvaja teološki „minimalizam“. Osnova za njega nalazi se, šire gledano, u namenjenosti dela neprofesionalnoj publici (što je bila jedna od tradicija filosofskog dijaloga), a u konkretnoj situaciji protreptičkom tipu diskursa koji je u antici služio pridobijanju za okretanje ka nekom višem životnom cilju.
Stoga sledeća celina ove knjige, čiji je naslov Oktavije u tradiciji antičke protreptičke literature, ukazuje da su istraživanja o protreptiku u velikoj ekspanziji, te da je Oktavije lociran među spise ove vrste. U odeljku pod naslovom Obraćenje na kraju dijaloga – neumesno literarnomislilačko rešenje? nastavlja se polemika sa onima koji tvrde da su u Oktaviju izneverene najbolje tradicije dijaloškog žanra, čemu se u prilog ističe obraćenje na kraju Minucijevog dela. Objašnjenje za ovakav završetak Oktavija nalazi se u činjenici da su u njemu spojene karakteristike protreptika, čija je intencija (i podrazumevana funkcija) obraćenje, sa bazičnim žanrovskim izborom dijaloga. U prilog ovome tumačenju navode se savremeni primeri ovakve kombinacije (Lukijan) da bi se u sledećem potpoglavlju (Ciceronov Hortenzije kao Minucijev uzor) pokazalo da je Minucije i u ovome pogledu bio dosledni sledbenik onoga uzora u pisanju dijaloga za koji se opredelio.
Poslednja u nizu tema kojima se ova knjiga bavi obrađena je u poglavlju Mi nucijeva koncepcija retorike, njena apologetska funkcija i neodvojivost od žan rovskog izbora dijaloga. Važnost poklonjena pitanju retorike u ovom hrišćanskom dijalogu objašnjava se ličnim motivima retorski obrazovanog autora suočenog sa otporom retorici u hrišćanskim krugovima, podržanim aktuelnom obnovom filosofske kritike retorike koju je izazvala Druga sofistika. Minucije staru raspru između sofistike i filosofije prenosi na teren hrišćanstva kao „prave“ filosofije i rešenje, bez mnogo izmena, nalazi u Ciceronovom kompromisnom izmirenju dveju pozicija, čime legalizuje korišćenje ubeđivačkog potencijala retorike u hrišćanstvu.
U Zaključnoj reči ove knjige sumiraju se glavne karakteristike Minucijevog dela kao važnog iskoraka u književnosti ranog hrišćanstva kome je cilj bio njegova istovremena akulturacija i inkulturacija – da istovremeno podstakne na dijalog pagane sa hrišćanstvom i hrišćane sa antičkom kulturom.
Knjiga je snabdevena još i spiskom izvora i literature koja u potpunosti pokriva ovu tako važnu, a do sada zapostavljanu, oblast istraživanja, kojoj je Ristović dao svoj ne mali doprinos i podstrek za dalja ispitivanja odnosa u kome stoje ili se prepliću antički i hrišćanski svet, kultura, knjiga, autori i njihova dela. U celini gledano ova studija profesora Ristovića predstavlja značajan pomak u tumačenju nekih fenomena pripadnih antičkoj knjizi i kulturi, a koji čine sponu koja povezuje, ne samo antičku i starohrišćansku književnost, već predstavlja i osnovu za razumevanje svekolike baštine čovečanstva, pre svega one helensko-rimske. Dijalog je jedna od tekovina koja se u različitim vidovima pokazuje kako u kulturi žive, tako i u kulturi pisane reči. Knjiga je osmišljena preglednim i jasno formulisanim naslovima poglavlja i potpoglavlja, utemeljena na isto tako jasnim i proverenim naučnim argumentima, a pisana jezikom stilski doteranim i uglađenim, tako da nalazi put do čitalaca koji nisu bliže upućeni u problematiku kojom se ona bavi. Pisana je jezički i stilski gotovo besprekorno, tako da čitalac ima utisak kako ga knjiga, iz poglavlja u poglavlje, neosetno vodi do samoga kraja. Znalački izukrštani argumenti u retoričkom ključu kazivanja pro et contra, ostavljaju još i dodatni utisak o celini ove knjige i njene prijemčivosti za široki krug čitalaca.
Dr Vojislav P. Jelić
