Lep, sunčan dan, nigde oblaka na visini, samo su se oblaci spustili nad morem, beli, sa plavim senkama i mi ih gledamo ispod nogu […] Ogromni vrh Atosa sa svojim širokim padinama sav je u snegu i ocrtava se na plavom nebu; morski oblaci obavijaju i njega jednom lakom prugom tako da izgleda kao da lebdi u njima i vazduhu […] Najzad, posle čitavih šest časova tako zamornog puta, pojavljuje se Hilendar iza jedne okuke, uvaljen između visokih i pošumljenih brda, okružen čempresima, u svoj svojoj čistoti u sjaju.

Prohujalo je gotovo stoleće otkako se aprila 1925. godine na stranicama „Politike” prvi put našla ova beleška arhitekte Žarka Tatića – reminiscencija autorovog doživljaja pri stupanju na tlo Svete Gore i osećanja prilikom hodočašća u manastir Hilandar. Svoje putopisne crtice, objedinjene pod naslovom „Pred Uskrs u Hilendaru”, Tatić je objavio u nekoliko nastavaka u ovom dnevnom listu, želeći da ukaže ondašnjoj javnosti na značaj ove svetogorske svetinje, koja je od svoga postanja simbol srpske tradicije, duhovnosti, čuvar starog pisanog nasleđa, te spomenik umetnosti i kulture čija je zaštita i očuvanje dužnost svih pokolenja.

Tatićeva kazivanja o Svetoj Gori i Hilandaru predstavljaju jedan od šesnaest putopisa sabranih u knjizi „Atonskim putevima duše – Sveta Gora u putopisnim zapisima”, koju je priredio dr Vladimir Živanović, a objavila sredinom ove godine izdavačka kuća „Biblos”, čije polje interesovanja u sferi izdavaštva predstavljaju dela religijske i teološke tematike. Zahvaljujući Živanovićevom višegodišnjem istraživanju i bibliotečkom delanju na prikupljanju građe i odabiru reprezentativnih tekstova posvećenih svetogorskim centrima duhovnosti i kulture, te uspomenama posetilaca ovih svetih mesta, pred čitaocima se našla izuzetno interesantna zbirka. Putopisi u knjizi objavljivani su u razdoblju od 1889. do 1963. godine, u srpskoj periodici ili u putopisnim monografijama manjeg obima, u okviru širih putovanja njihovih autora po zemljama Balkana. Odabravši tekstove veoma raznolike u pogledu stila pripovedanja, nejednake književnoumetničke vrednosti – proistekle iz razlika u profesiji, životnoj dobi, društvenom statusu, religijskim nazorima i ideološkim uverenjima putopisaca, V. Živanović vodi čitaoca kroz istoriju Svete Gore i njenih manastira. Pred nama se nižu kazivanja o ovom prostoru još od vremena Svetog Save, Stefana Nemanje i potonjih vladara dinastije Nemanjića – kada Hilandar postaje poprište i simbol srpske pravoslavne duhovnosti, pa do socijalističke Jugoslavije – kada religijska stremljenja i poštovanje verskih simbola, obreda, monaštva i sl. baš i nisu nailazili na odobravanje države i društva.

Autore putopisa sabranih u ovoj knjizi povezuje, ipak, izuzetno poštovanje svetogorskih svetinja, svest o važnosti njenih duhovnih znamenja, o značaju koji ima u srpskoj istoriji i nacionalnoj tradiciji i kulturi, te svi nastoje da nas što podrobnije upoznaju sa monaškim životom, ustrojstvom manastirskog žića u Hilandaru, pojedinačnim ličnostima monaha i isposnika, kao i sa vrlo složenim političkim odnosima i prilikama među predstavnicima različitih naroda koji žive na ovoj svetoj zemlji kao čuvari pravoslavne duhovnosti ali baštinici različitih kultura. Svima je zajednička i opčinjenost prirodnim lepotama Svete gore, njenim zelenilom, morskim pejzažima, osunčanošću; mnogi izveštavaju o nepristupačnim, krševitim svetogorskim stazama, svedoče o neudobnom i neobičnom prevozu na tvrdoglavim mazgama ili prenose doživljaj i osećanja koja su ih obuzimala približavajući se lađom Atosu i posmatrajući ga s pučine. Među putopiscima čitalac se susreće sa Vladimirom Karićem (pod pseudonimom V. Crnojević) – profesorom i srpskim konzulom u Solunu s kraja 19. veka, čije je kazivanje hronološki prvo, zatim sa novinarom Dušanom Sinobadom, književnikom Mirkom Maksimovićem, čije kazivanje o Svetoj Gori ima najvišu umetničku vrednost ali i svedoči o političko-ideološkim nazorima jednog pisca u periodu između dva svetska rata, te sa monahom i katehetom Stefanom Ilkićem ili pripadnikom bogomoljačkog pokreta Dimitrijem Orsićem, čija su pripovedanja obojena unekoliko snažnijim religijskim doživljajem i pisana na pojedinim mestima visokopobožnim stilom, kao i sa brojnim drugim posetiocima Svete Gore, koji nam prenose svoj utiske i sentimente. Budući da su neki od putopisaca gotovo sasvim nepoznati i da su svoj jedini književni trag ostavili upravo ovim kazivanjem o Svetoj Gori, umešnost priređivača ogleda se i u bibliografskim beleškama o svakom od pripovedača, a knjiga je obogaćena i podacima o publicističkim i drugim izvorima iz kojih je prikupljena građa.

Imajući u vidu neprolazan značaj Svete Gore i Hilandara za srpsku istoriju, kulturu i duhovnost, kao i činjenicu da su ova mesta u raznim razdobljima nspirisala brojna umetnička ostvarenja, knjigu „Atonskim putevima duše – Sveta Gora u putopisnim zapisima” vidimo kao još jedno svedočanstvo o važnosti svetogorskog nasleđa, te kao doprinos književnoj umetnosti i pisanoj reči motivisanoj ovim predelom izuzetne prirodne lepote i u kulturnom smislu simboličnim prostorom.

Jovana Jovanović (Institut za srpski jezik SANU)

Tekst je objavljen u Kulturnom dodatku Politike.