Ova monografija nastala je kao plod doktorskih studija i disertacije, odbranjene 1. jula 2016. na PBF UB. Primarni cilj istraživanja je problem papskog primata, ali je time njegova tema istovremeno problematika primata u Crkvi uopšte. Koliko su bili bitni zaključci ovog istraživanja, kroz koje me je vodio mentor, vladika braničevski prof. dr Ignatije (Midić), a koji su prvenstveno ukazivali na neophodnost da se bogoslovski promisli primat u pravoslavlju, pokazuju i najnovija dešavanja oko dodeljivanja autokefalije Ukrajinskoj Crkvi.
U današnjem metežu površnih novinskih članaka i nasuprot dirigovanim romantičarskim, sociološkim i političkim analizama, ova studija bi možda mogla da pomogne srpskoj javnosti da pomenutom pitanju pristupi kao teološkom izazovu.
Pod uticajem savremenog pluralističkog pogleda na svet i demokratskih principa uređenja društva, i u pravoslavlju počinje da preovladava stav da Crkva takođe treba da postoji kao labava (kon)federacija nacionalnih autokefalnih zajednica, koje nemaju potrebe za vidljivim nosiocem jedinstva. Ustajući protiv rimokatoličkog strogog centralističkog uređenja Crkve, od perioda formiranja nacionalnih država (a sa njima i nacionalnih Crkava), sve češće se govori o tome da pravoslavlju prvi episkop na vaseljenskom nivou nije potreban. Zatvarajući se sve više u svoje nacionalne ograde, popuštajući pred naletima provincijalizma i lokalizma, pravoslavna Crkva je svoje jedinstvo sve više sagledavala na ideološkoj, nego na konkretnoj životnoj ravni. Govori se vrlo intenzivno o Hristu, Duhu Svetome ili Bogu Ocu kao prvome u Crkvi i od toga se, nažalost, pravi ideologija. Kada je, pak, potrebno na vidljiv način projaviti jedinstvo u Crkvi, izbegava se da se ukaže na jednu konkretnu ljudsku ličnost, prvog episkopa pravoslavnog sveta, a to je arhiepiskop Carigrada, Novog Rima, vaseljenski patrijarh.
Kada, nasuprot ideološkom pristupu, diskusija pređe na teološku ravan, na koju nas podsećaju i same odredbe vaseljenskih sabora i kanoni koji nedvosmisleno identifikuju prvenstvo carigradskog vladike u celoj Pravoslavnoj Crkvi, nailazimo na fluidnu formulu: on je prvi među jednakima. Šta znači ova formula, pred realnošću Evharistije? Kada se svi pravoslavni patrijarsi nađu na jednom mestu i treba da služe Liturgiju, ne postavlja se pitanje ko će predsedavati tom sabranju (budući da su tobože svi jednaki), nego je to uvek carigradski patrijarh. Pošto nam je Sveta Liturgija najvažnija realnost hrišćanskog života, osmišljavanje naše vere i nade u Boga, jasno je da je prepuštanje rukovođenja tim događajem upravo tom čoveku, uvek značilo i priznavanje njegovog prvenstva (toga da je on zaista primus) u Crkvi Hristovoj. Vlast koju on time dobija, omogućuje mu da, u kriznim situacijama, interveniše i pomogne da se rane raskola zacele, ma gde se one pojavile.
Ova studija, iako indirektno, govori u prilog poslednjoj tvrdnji. Nadamo se da će otvoriti teološku diskusiju na tu temu i na taj način biti u službi Crkve.
protođ. ZM
