U izdanju Instituta za teološka istraživanja Pravoslavnog bogoslovskog fakulteta i Službenog glasnika, pojavila se kapitalna naučna monografija Ruski putevi srpskog bogoslovlja (Školovanje Srba na ruskim duhovnim akademijama 1849–1917). Autor je naš vodeći crkveni istoričar mlađe generacije, dr Vladislav Puzović, vanredni profesor na Grupi za Istoriju Crkve Pravoslavnog bogoslovskog fakulteta Univerziteta u Beogradu. Knjiga je naišla na dobar prijem u akademskim i crkvenim krugovima, a nedavno je dobila i nagradu Zadužbine Veselina Lučića. Sa prof. Puzovićem razgovarali smo, između ostalog, o tome kako je izgledao rad u ruskim arhivama, da li planira da nastavi istraživanje teme kojoj je posvećena ova njegova knjiga, kakav je odnos naših teologa prema srpskom bogoslovskom nasleđu…

Šta je bilo neophodno uraditi kako bi krajnji rezultat bila knjiga Ruski putevi srpskog bogoslovlja (Školovanje Srba na ruskim duhovnim akademijama 1849–1917)?

– Istraživački proces čiji je rezultat monografija Ruski putevi srpskog bogoslovlja trajao je više godina. On je, prvenstveno, podrazumevao rad u arhivima u Ruskoj Federaciji i Ukrajini, u kojima se nalazi arhivska građa dorevolucionih duhovnih akademija. Reč je o ukupno šest arhiva u Kijevu, Moskvi i Sankt-Peterburgu. Arhivski fondovi dorevolucionih ruskih duhovnih akademija su obimni i u njima se materijal meri hiljadama stranica. Bilo je, najpre, neophodno izvršiti osnovni uvid u sadržaj ovih materijala, a zatim pristupiti njihovom sortiranju i izdvajanju onih materijala koji su fundamentalni za temu. Potom je sledilo detaljno iščitavanje i proučavanje disertacija koje su Srbi pisali, recenzija na disertacije koje su pisali profesori duhovnih akademija, studentskih dosijea, zapisnika sa sednica Saveta duhovnih akademija i drugih materijala. Sve to je bilo potrebno uklopiti u srpski i ruski istorijski i bogoslovski kontekst druge polovine XIX i početka XX veka, što je podrazumevalo korišćenje bibliografije od blizu 200 naslova na ruskom i srpskom jeziku.

Recite nam nešto više o samom sadržaju Ruskih puteva.

– Predmet monografije predstavlja istraživanje istorijskog toka i bogoslovskog značaja školovanja više od 200 Srba na duhovnim akademijama u Kijevu, Moskvi i Sankt-Peterburgu u drugoj polovini XIX i početkom XX veka. U fokusu je istraživanje puteva formiranja srpske bogoslovske elite pomenute epohe u carskoj Rusiji. Traga se za odgovorima na pitanja ko su bili Srbi koji su se školovali na duhovnim akademijama, ko su im bili profesori i kakav bogoslovsko-naučni opus je stajao iz njih, kakvo bogoslovsko znanje su Srbi dobili u Rusiji, na koje bogoslovske teme su pisali svoje završne disertacije, koje izvore i literaturu su koristili, kako su disertacije bile ocenjene od strane ruskih profesora, i, u osnovnim crtama, kakav je bio uticaj njihovog školovanja u Rusiji na njihov dalji naučno-bogoslovski rad po povratku u otadžbinu. Monografiju čine tri centralna poglavlja, od kojih je svako posvećeno po jednoj duhovnoj akademiji (Kijev, Moskva i Sankt-Peterburg). Ispred ovih poglavlja je uvod u kojem je predstavljen istorijsko-bogoslovski put ruskih duhovnih akademija, dok je iza njih smešten sintetički zaključak koji je posvećen uticaju dorevolucionog ruskog akademskog bogoslovlja na puteve srpskog bogoslovlja. Monografija ima i dva priloga u vidu Azbučnika Srba na ruskim duhovnim akademijama (sa podacima o školovanju 234 srpska studenta) i preko 200 fotografija arhivskih dokumenata iz ruskih i ukrajinskih arhiva. Naravno, snabdevena je odgovarajućim kritičkim aparatom, sa spiskom korišćene bibliografije i imenskim registrom, koji je za ovakvu vrstu monografija od izuzetne važnosti.

Šta Vas je od onoga što ste otkrili u ruskim arhivama posebno?

– Pozitivno me je iznenadila činjenica da se u ruskim i ukrajinskim arhivima nalazi obilje materijala od izuzetnog značaja za istoriju srpskog bogoslovlja. Uzimanje u ruke i iščitavanje disertacija mitropolita Mihaila Jovanovića, episkopa Nikodima Milaša, Ilariona Zeremskog, Mardarija Uskokovića, Dositeja Vasića, Josifa Cvijovića, Jefrema Bojovića, Platona Jovanovića, prepodobnog Simeona Dajbabskog, prote Stevana Dimitrijevića, Stevana Veselinovića, Vladana Maksimovića, Alimpija Vasiljevića, Radovana Kazimirovića i mnogih drugih značajnih ličnosti našeg crkvenog i naučnog života krajem XIX i početkom XX veka u meni je budilo nove snage za nastavak istraživanja. Ništa manje naučnog uzbuđenja nije bilo ni kada sam iščitavao recenzije na srpske disertacije pisane rukom čuvenih profesora duhovnih akademija poput Alekseja Afanasjeviča Dmitrijevskog, Mitrofana Dmitrijeviča Muretova, Antonija Hrapovickog, Ivana Vasiljeviča Popova, Akima Aleksejeviča Olesnickog, Ivana Saviča Paljmova, Vasilija Fjodoroviča Pjevnickog i drugih. Razočaranja sam doživljavao shvatajući da pojedine važne srpske disertacije nisu sačuvane u ruskim i ukrajinskim arhivima, poput disertacija patrijarha Varnave Rosića, mitropolita Damaskina Grdaničkog, episkopa Irineja Ćirića, prote Dušana Jakšića, Čedomilja Mitrovića i drugih. Zbog toga sam bio prinuđen da se sa njihovim sadržajem upoznajem samo preko sačuvanih recenzija koje su pisali ruski profesori.

Snažan utisak na mene je ostavio još jedan momenat. Prelistavajući spiskove, koji se nalaze u okviru arhivskih fascikli, a u kojima su imena istraživača koji su ranije pregledali pomenute materijale, shvatio sam da ovaj bogati arhivski materijal, od ogromnog značaja za istoriju srpskog bogoslovlja, ranije nije sistematski istraživan od strane srpskih istraživača. Činjenica je da se tamo nalazi više od 80 srpskih disertacija iz različitih oblasti bogoslovlja i da to predstavlja jedan od najvećih srpskih bogoslovskih disertacioniih fondova u inostranstvu. Činjenica je, takođe, da taj bogati fond više od jednog veka nije privukao pažnju srpskih istraživača, dok su ga, sa druge strane, istraživali naučnici iz Rusije, Ukrajine i sa zapada. Dakle, srpske bogoslovske disertacije su decenijama više interesovale ruske i zapadne istraživače nego srpske. Naravno, svestan sam istorijskih okolnosti u XX veku, nepovoljnih za istraživanje srpskog bogoslovskog nasleđa. Ipak, čini mi se da tu ima i nečega drugog, a to je naša poslovična nebriga, a ponekad i nipodaštavajući odnos prema sopstvenom naučnom nasleđu, uključujući i bogoslovsko.

Da li ste zadovoljni dosadašnjom recepcijom rezultata koje ste izložili u Ruskim putevima?

– U osnovi jesam, iako je prošlo samo godinu dana od objavljivanja knjige. Knjiga je do sada imala tri promocije (Moskva, Beograd i Trebinje) i šest objavljenih pozitivnih recenzija, u bogoslovskim i istorijskim naučnim časopisima u Srbiji, Rusiji i Ukrajini. Nedavno je dobila i značajno priznanje u vidu nagrade Zadužbine Veselina Lučića, koja deluje pri Univerzitetu u Beogradu, kao najbolje naučno ostvarenje nastavnika i saradnika Univerziteta u Beogradu, objavljeno tokom 2017. godine. Napominjem da je ovo priznanje dobijeno u ozbiljnoj univerzitetskoj konkurenciji, a Ruski putevi pomenutu nagradu dele sa naučnim radom koleginice sa Matematičkog fakulteta. Mislim da je od velikog značaja za srpsko akademsko bogoslovlje to što su Ruski putevi, kao izdanje objavljeno na Pravoslavnom bogoslovskom fakultetu, prepoznati po kvalitetu i nagrađeni od strane naše univerzitetske zajednice. Sve ovo bih, međutim, nazvao spoljašnjom recepcijom Ruskih puteva i rezultata iznetih u njima. Pod unutrašnjom recepcijom podrazumevam uticaj Ruskih puteva na dalje tokove srpske bogoslovske nauke, i to u dva pravca. Kao prvo, uticaj kroz korišćenje konkretnih rezultata iznetih u Ruskim putevima u istraživanjima drugih istraživača, prvenstveno bogoslova, ali i ostalih, i kao drugo, uticaj na povećanje interesovanja ka proučavanju srpskog bogoslovskog nasleđa, kao i srpsko-ruskih bogoslovskih veza. Ova, unutrašnja, recepcija je nešto o čemu je još rano govoriti, iako već sada imam ohrabrujuće podatke o korišćenju rezultata iz Ruskih puteva u radovima kolega istraživača. Nadam se da će se unutrašnja recepcija dešavati na duže staze i voleo bih da Ruski putevi dugo traju.

Da li planirate da nastavite da se bavite ovom temom?

– Svakako. Jedno od područja mojih naučnih interesovanja ostaje istorija srpsko-ruskih bogoslovskih veza. Dok sam iščitavao srpske disertacije u arhivima Kijeva, Moskve i Sankt-Peterburga postajalo mi je jasno koliki bi značaj za istoriju srpskog bogoslovlja imalo objavljivanje nekih od njih, uz kritičke uvode i komentare. Zar ne bi bilo značajno, na primer, da se objavi kandidatska disertacija episkopa Nikodima Milaša posvećena Nomokanonu patrijarha Fotija, za koju se u našim bogoslovskim krugovima nije ni znalo da li je uopšte sačuvana i gde se nalazi, a to je bilo njegovo prvo ozbiljnije naučno delo. Ili da se objave izvrsne disertacije Ilariona Zeremskog, Josifa Cvijovića, Stevana Dimitrijevića, Vladana Maksimovića i dr. Naravno, da bi ovakav poduhvat mogao biti realizovan potrebna su finansijska sredstva koja u našim uslovima nije jednostavno obezbediti.

U Ruskim putevima srpskog bogoslovlja fokus je bio na bogoslovskom formiranju generacija srpskih bogoslova na ruskim duhovnim akademijama, odnosno na njihovom školovanju u Rusiji. Istraživanje njihovog daljeg bogoslovsko-naučnog rada, po povratku u otadžbinu, zaslužuje posebnu pažnju. Kroz njihov rad moguće je pratiti recepciju ruskog akademskog bogoslovlja u srpskom bogoslovlju krajem XIX i u većem delu XX veka. Da ne govorimo o tome da do sada za većinu njih nisu sastavljene i publikovane njihove celovite bibliografije. Sve je to materijal za drugi deo Ruskih puteva srpskog bogoslovlja.

Kako ocenjujete aktuelni odnos prema proučavanju istorije Srpske Crkve i njenog bogoslovskog nasleđa u našoj bogoslovsko-akademskoj zajednici? Kakva bi mogla da bude uloga Ruskih puteva u jačanju interesovanja za istoriju srpske teologije?

– Smatram da je odnos prema sopstvenom bogoslovskom nasleđu, uključujući tu i odnos prema svojim prethodnicima u izučavanju određenih bogoslovsko-akademskih disciplina, slika zrelosti jedne bogoslovsko-akademske zajednice. To isto smatram i kada je u pitanju proučavanje istorije matične pomesne Crkve. Pogledajmo primere u pravoslavnom svetu, poput Grčke i Rusije. Proučavanje istorije matične pomesne Crkve i njenog bogoslovskog nasleđa na tamošnjim bogoslovskim fakultetima i duhovnim akademijama zauzima značajno mesto. Našu odgovornost po tom pitanju ne umanjuje činjenica da je naše bogoslovsko nasleđe manje od grčkog ili ruskog. Sličnu povećanu odgovornost prema sopstvenom bogoslovskom nasleđu videćemo i na Zapadu, naprimer u Nemačkoj ili Britaniji. Mi smo dužni da damo odgovarajuće mesto istoriji Srpske Crkve i njenog bogoslovskog nasleđa u okvirima našeg akademskog bogoslovlja ne samo zato da bismo sledili primere velikih bogoslovsko-akademskih zajednica, već zbog nas samih. Ne bismo smeli dozvoliti paradoks da se za istoriju Srpske Crkve ponekad više interesuju inostrani bogoslovi nego mi sami. Takođe, istoriju Srpske Crkve ne bi trebalo odgurivati u stranu u okvirima srpskog akademskog bogoslovlja i time je postepeno činiti predmetom istraživanja isključivo istoričara. Ona mora ostati u domenu istraživanja i bogoslova, jer jedino tako može biti očuvan balans između istoriografske i bogoslovske komponente u proučavanju srpske crkvene prošlosti. A obe komponente su neophodne, jer drugačije Istorija Srpske Crkve kao bogoslovska akademska disciplina i ne može da postoji. Kako ćemo proučavati tokove srpske bogoslovske misli ako ne poznajemo istorijski kontekst u kojem je nastajala? A mislim da je važno proučavati i jedno i drugo. Često nismo ni svesni kojim su se sve pitanjima bavili srpski bogoslovi kroz istoriju. A čim malo zagrebemo po arhivima, rukopisima, starim knjigama ili crkvenoj štampi postajemo svesni da se ipak ne radi o „praznoj ledini“. Smatram da će nas više ceniti i kolege iz inostranstva ukoliko im pokažemo da je bogoslovlja među Srbima bilo i pre nas. Upravo temeljno poznavanje sopstvene crkvene istorije i sopstvenog bogoslovskog nasleđa treba da bude osnova za izbegavanje sindroma niže vrednosti u našem akademskom bogoslovlju ili duha samoporicanja koji uveliko opasno lebdi nad našim narodom. Za izbegavanje takvog sindroma učinjeni su neki važni koraci u našem akademskom bogoslovlju u poslednje vreme. U tom smislu bih posebno pomenuo projekat Srpska teologija u XX veku, u okviru kojeg su i nastali Ruski putevi.

Na čemu trenutno radite i da li uskoro možemo da očekujemo neki sličan naslov?

– Trenutno se bavim proučavanjem naučnog nasleđa srpskih bogoslova na polju istraživanja srpske crkvene istorije. Počev od Jovana Rajića i Stefana Stratimirovića, preko Ilariona i Dimitrija Ruvarca, Nićifora Dučića, do Radoslava Grujića, Đoka Slijepčevića i Save Vukovića moguće je pratiti plodni trovekovni put srpskih bogoslovskih crkvenoistorijskih istraživanja. Radi se o najmanje 50 značajnih imena srpskog bogoslovlja i crkvenoistorijske nauke, čija su dela trasirala put sistematskom poznavanju naše crkvene prošlosti. Potrebno je ustanoviti linije prejemstva i locirati škole mišljenja u srpskoj crkvenoistorijskoj nauci, ispratiti glavne ideje i analizirati rezultate srpskih crkvenoistorijskih istraživanja, kao i dati celovite bibliografije srpskih bogoslova – istoričara Srpske Crkve.

Izvor: Pravoslavlje, br. 1237, 1. oktobar 2018.