Gnosticizam podrazumeva, pre svega, sinkretizam raznih filosofskih učenja izloženih na jedan mitski način, koji je u funkciji izgrađivanja religioznog sistema. Svaka od gnostičkih sekti ima svoje karakteristično učenje, koje se često čak i u potpunosti razlikuje od drugih sekti koje su okarakterisane kao gnostičke. Zbirno ime za sve te grupacije nije izvedeno iz podudarnosti njihovih doktrina, već sličnog duhovnog profila. Gnosticizam je, dakle, prvenstveno religijska odrednica.
Kao rodonačelnik gnostika smatra se Simon Mag iz Gite, u Samariji, koji se pominje u osmoj glavi Dela apostolskih. On je bio savremenik apostola, te se kao hronološki početak gnosticizma uzima polovina prvog veka posle Hrista, a u drugom veku posle Hrista dolazi do ekspanzije gnostičke duhovnosti. Geografski gledano, gnosticizam je nastao i razvijao se u svom ranom periodu u Siriji, Samariji, Mesopotamiji i Palestini.
Obično se navode sledeći izvori za fundamentalna gnostička učenja: grčko religijsko i filosofsko nasleđe, jevrejske (starozavetne) religijske postavke (posebno kosmološke), egipatska religija, persijski zoroastrizam (posebno dualističko učenje), i na kraju, najsnažniji formativni uticaj izvršilo je hrišćanstvo.
Danas se pravoslavni teolozi odnose prema gnostičkim učiteljima kao prema inferiornim misliocima koji su zalutali u hrišćanstvo i ne pridaju im mnogo značaja kao takvima. Borba sa gnosticima trijumfalno je okončana i nama ostaje samo da slavimo pobedu i sa podsmehom gledamo na poražene. Gnostici se tretiraju kao izvesni čudaci kojih se istorija odavno odrekla, te se njima danas bave samo neki istraživači skloni egzotičnijim temama.
Međutim, činjenica da je markionitska crkva opstala do X veka i da mandejaca ima i danas (što izgleda potpuno neverovatno), to sve govori upravo o tome da se ipak ne radi o misliocima koji ne zavređuju nikakvu pažnju. Kada se uzme u obzir da je i savremenom svetu imanentna duhovnost drevnih gnostika, onda gnosticizam ipak treba shvatati ozbiljnije i pristupati mu bez predrasuda, kako bi se uspešnije preovladao i danas, kao što je to bilo i u vreme odgovornog otačkog angažovanja pri osporavanju gnostičke religioznosti.
