Moglo bi se pomisliti da jedna civilizacija – ona zapadna od XIV do XVIII veka – koja je sebe videla (ili smatrala) opsednutom mnogim neprijateljima – Turcima, idolopoklonicima, Jevrejima, jereticima, vešticama, itd. – nije imala vremena za samoposmatranje. Na prvi pogled to bi i bilo logično. Međutim, događalo se upravo suprotno. Opsadni mentalitet, razmatran u prethodnoj knjizi (Strah na zapadu), pratilo je u evropskoj istoriji teško osećanje krivice, moralna savest i, kao nikada dotle, poniranje u sebe. Na kolektivnom nivou rodila se u XIV veku „bolest skrupula“ koja se potom raširila. Kao da bes što se razbuktavao prema neprijatelju hrišćanskog imena nije jenjavao u ovim neprekidnim i toliko raznorodnim borbama. Opšta mora koja se fragmentirala u „imenovanim“ strahovima otkrila je u svakom stanovniku opsednutog grada jednog novog neprijatelja i jedan novi strah – strah od sebe. Izražavajući osećanje čitave crkve, Lefevr Detapl je ovako objašnjavao Poslanicu Galatima: „Ako se bolje pogleda, život hrišćanina na ovom svetu i nije drugo do neprekidni rat…“
Ž. Delimo
