Darko R. Đogo: Da li demitologizovati i Boga?
Zajedno sa našom partnerskom izdavačkom kućom Otačnik objavili smo čuvena američka predavanja Rudolfa Bultmana – jednog od najvećih i najosporavanijih teologa 20. veka – Isus Hristos i mitologija. To je prva Bultmanova knjiga objavljena kod nas. Predavanja je preveo teolog Veljko Birač, a njima smo pridodali i jedan Bultmanov ogled o demitologizaciji u prevodu o. Darka R. Đoga. On je i autor pogovora koji u celini donosimo u nastavku.
Postoje ljudi čije knjige i stavove ne morate, a možda i ne možete prihvatiti, ali se sa njima upravo zato morate upoznati. Ljudi i knjige koji nam postavljaju velika i vječita pitanja, iako su odgovori koje su oni ponudili ograničeni njihovim vremenom i mišlju. Upravo jedan takav mislilac jeste njemački teolog Rudolf Karl Bultman (1884–1976). Kada sam 2010. godine branio doktorsku disertaciju posvećenu bogoslovlju ovog marburškog profesora Novog Zavjeta (i bogoslovlju drugog znamenitog njemačkog teologa HH vijeka, Jirgena Moltmana), na samom kraju odbrane, na mjestu predviđenom za pitanja iz publike, javio se profesor Novog Zavjeta na Pravoslavnom bogoslovskom fakultetu Sv. Vasilija Ostroškog u Foči, dr Mirko Tomasović. Njegovo pitanje je bilo ujedno oštro ali i paradigmatično: „možemo li tvrditi da je Rudolf Bultman uopšte hrišćanin?“
Naravno, samo pitanje koje je postavio prof. Tomasović nije odgovorivo na bilo koji „naučni“ način. (Nisam tada posjedovao, a ni danas ne posjedujem „hristijanometar“, pa bi rasprava opet morala da se vrati na pitanje „šta podrazumijevamo pod temeljnom hristijanstvenošću jednog čovjeka, naročito teologa?“ Da li uopšte postoji kriterijumi za one koji nisu porekli određeni dogmat Crkve, već cijelu epistemologiju na kojoj crkvena teologija vjekovima počiva?) Ipak, Tomasovićevo pitanje jeste indikativno za percepciju koju Bultman uživa od prvih dana njegovog zahtjeva za demitologizacijom poruke Novog Zavjeta (a time i hrišćanstva uopšte): taj zahtjev je bio i ostao pojedinačno najradikalniji misaoni poduhvat izveden unutar hrišćanske teologije u HH vijeku i, praktično, sve do „pokreta smrti Boga“ najizazovniji teološki pokret u HH vijeku.
Marburški novozavjetničar, ipak, na svoje ideje nije došao sasvim slučajno. One su se rađale u duhovnoj klimi koju je podjednako označio krah devetnaestovjekovnog objektivizma i istoricizma, kao i pojava egzistenijalizma na njemačkim univerzitetima. Kao kompletna visoka kultura XIX vijeka, teologija na njemačkim univerzitetima je na izmicanju vijeka postala zaljubljena u svoje domete: činilo se da je naučnošću istoriografskih i religioloških uvida moguće objektivno rasvijetliti sve dotadašnje nepoznanice hrišćanskog života i dogme, a naročito se samorazumljivim činilo moralističko tumačenje i svođenje svih realija Novog Zavjeta na etičke parametre i podsticaje. Zapravo, mnogo šta je u Bultmanovoj teologiji nastalo ujedno kao kontrapunkt, ali i kao naslijeđe Suštine hrišćanstva Adolfa fon Harnaka. Kraj ove La Belle Époque njemačke teologije označio je Veliki rat u kome su uništeni milioni ljudskih života i svi dotadašnji „veliki narativi“. Iz straha, zova i brige rađao se egzistencijalizam.
Egzistencijalizam već nije bio stvar bogoslovske prošlosti već filosofske budućnosti, a, Bultmanu se činilo, bio je i svojevrsna philosophia perenis, autentično i trajno viđenje čovjekovog Tu-bivstvovanja, način da čovjek pojmi sebe, svijet oko sebe, Boga u tom svijetu. Takođe, egzistencijalizam nije bio samo filosofija jednog vremena, već duhovna klima i konkretan misaoni uticaj (i podsticaj) koji je na marburškog teologa Novog Zavjeta imao Martin Hajdeger, sa kojim se Bultman dijelio misao, hljeb, Univerzitet (u Marburgu) od 1923. do 1928, a kasnije i prepisku. Bultman je u tolikoj mjeri apsorbovao filosofiju egzistencijalizma da se ponekad čini da je njegova teologija svojevrstan „kršteni Hajdeger“ (da upotrijebimo izraz koji je za teologiju Jirgena Moltmana, zbog njene nekritičke recepcije „filosofije nade“ E. Bloha, upotrijebio K. Bart). Ipak, iako veoma važan, Hajdegerov uticaj nije bio jedini: ako je za „cilj“ demitologizacije trebalo, prema Bultmanu, uzeti „rasvjetljavanje čovjekove autentične egzistencije“, razloge za samu demitologizaciju treba tražiti u jednoj specifičnoj (a kritičari bi rekli odveć pojednostavljenoj) novoprosvetiteljskoj epistemologiji. Takođe, ne smijemo zaboraviti ni predrasude prema „mitu“ i „mitskom“, naslijeđene iz devetnaestovjekovne filosofije religije, unutar koje se aksiomatski prejudicirao „primitivni“ i time nedostatni karakter onog mitskog.
Karakteristične su Bultmanove postavke prema kojima u središtu zahtjeva za demitologizacijom stoji nemogućnost čovjeka HH vijeka da „vjeruje“ u smislenost takvih „mitskih“ pojmova kao što su „nebesa“ (u smislu: prostorna oznaka transcendencije), „Sin Čovječiji“, „Sin Božiji“ itd. Za Bultmana je odbacivanje smislenosti i semantike ovih pojmova od strane pojedinih „progresivnih“ kulturnih krugova u zapadnoj civilizaciji prve polovine HH vijeka zapravo validno kao oznaka trajne „prevaziđenosti“ njihove teološke i kulturne semantike uopšte. Iako se mnogo manje govori o tome, drugi ništa manje važan podsticaj za „demitologizaciju“ novozavjetnog, kako Bultman smatra, inherentno „mitskog“ narativa jeste ćorsokak do koga se došlo prilikom potrage za istorijskim Isusom – kako se ona završila brojnim, često protivrječnim a sigurno sasvim proizvoljnim slikama Hrista, činilo se da uvećavanje naših saznanja o Novom Zavjetu ne rasvjetljava već dodatnom tminom obavija naše mogućnosti da do jednog „istorijskog Isusa“ ikada dođemo. Prekomjernost istorijskog objektivizma rađa istorijski agnosticizam – „o Isusu ne možemo ništa pouzdano reći“, zapisuje Rudolf Bultman na samom početku svoga znamenitog i provokativnog spisa Isus (inače, dostupnog i na srpskom jeziku u izdanju riječkog Ex libris-a). Ne smijemo izgubiti iz vida da ove riječi kazuje zaista kompetentan novozavjetničar – autor minuciozne Teologije Novog Zavjeta i vrlo opširnog (mada danas ponešto osporavanog) Tumačenja Jovanovog jevanđelja. U njegovim spisima često ćemo susresti izraz „objektivizujuće viđenje“ koji označava jedan način pristupa stvarnosti koji je ujedno neophodan ali i nemoguć: čovjek neminovno „objektivizuje“, ali se njemu time ne raskriva znanje o njemu samome. Za to je potrebna „odluka“, izbor između autentičnosti i neautentičnosti, izbor u kome on uvijek stoji pa je zato svaki njegov (tj. naš) trenutak odlučujući, te time i konačan (eshatološki).
Pa, ako je već jezik hrišćanske dogme – zastario (sa čime bi se, ipak, složili i devetnaestovjekovni moralistički redukcionisti Hrista na „mudrog učitelja“, a hrišćanstva na „etički sistem“), a istorijski Isus – nedostupan u kopreni kazivanjâ i značenjâ, šta onda predstoji teologu HH vijeka da bi ponovo postao aktuelan i razdvojio mitsko od onog trajnog, savremenog i istinitog? Ostaje mu samo da demitologizuje poruku Novog Zavjeta, a time i Crkve. Da ispod mitskih slojeva nađe poziv za autentičnom egzistencijom. Jer: Hajdeger i Bultman 1920. zajedno uviđaju – Pavlovski pojmovi „duha“ i „tijela“ zapravo označavaju našu vlastitost/autentučnost ili njen nedostatak. Hrišćanstvo je, prema Bultmanu, moguće i neophodno prevesti na jezik savremene nauke, ali i savremene filosofije.
Iako nije bila prvi poziv na adaptaciju semantike hrišćanske teologije određenom Zeitgeist-u, filosofiji ili kulturnoj ideologiji (zapravo, gotovo sve dominantne hristologije na Zapadu počevši od XVII vijeka bile su bar pomalo takve), Bultmanova demitologizacija izazvala je najviše kritika, komentara, odziva. Od tragičnog pokliča D. Bonhefera, koji je u svojim logoraškim danima došao na pomisao da se Bultman zapravo zaustavio na pola puta, jer je smatrao da određeni fenomeni religijskog života kao i sam „koncept“ Boga ne moraju biti demitologizovani (D. Bonhefer piše: „smatram ne da je otišao ‘predaleko’, već da je otišao prekratko s njim“) do kritičara koji su, odbacivši Bultmanove postavke, ipak prihvatili problematiku teologije jezika i značenja kao važno polje savremenih bogoslovskih i filosofskih istraživanja. Većina kritičara je isticala – sa punim pravom – da je Bultman zapravo preusko i neadekvatno formulisao „mitsko“, a preširoko i neadekvatno ono „naučno“ i „objektivizujuće“. Danas raspolažemo poimanjem koje shvata da „mit“ nije „felerična nauka“, već poseban način na koji čovjek pristupa svijetu oko sebe i u sebi. Takođe, znamo da je svojevrsna „mitologizacija“ neophodna: svaka simbolička predstava koju imamo počiva na „mitskom“. P. Berger prilično jasno argumentuje da je ono što Bultman podrazumijeva pod „mitom“ vrlo često zapravo ono što većina ljudi naprosto smatra „vjerom“ ili „religijom“. To bi značilo da je i onaj početni istoriosofski uvid marburškog teologa bio netačan: tok potonjih decenija nije mu dao za pravo u predubjeđenju da većina ljudi odbacuje „nebo“ ili „Sina Božijeg“ – ljudi odbacuju ili samo shavtanje hrišćanskog Boga ili nemaju problem za „mitskim“ karakterom jezika vjere. Unutar vjere izraz „Sin Čovječiji siđe sa neba“ razumljiv je koliko je i bio ljudima prije Bultmana (mada je on tvrdio suprotno). Takođe, kao što je K. Jaspers jetko, ali tačno primijetio, „Bultmanova nauka jeste prosječna prosvjećenost svih vremena“ (vidi odličan Jaspersov odgovor na Bultmanov zahtjev u: Karl Jaspers – Rudolf Bultmann, Pitanje demitologiziranja, Zagreb, 2004). Takođe, ništa manje nije važan prigovor o tome da hrišćanska teologija koja se agnostički drži prema samom Hristu – teško da još može biti hrišćanska. Egzistencijalizama ima i izvan Novog Zavjeta. U čemu bi se onda uopšte sadržao značaj demitologizovanja, tj. traženja „egzistencijalnih“ sadržaja u jednom tekstu, ako te iste sadržaje svakako nalazimo na stranici Bivstvovanja i vremena?
U svakom slučaju, pitanja koja je Bultman postavio bitna su i danas. Kako se značenja iz bogoslovskog jezika pretakaju u našu crkvenu, kulturnu, društvenu stvarnost? Šta ona znače ljudima danas? Gdje je granica „prevođenja“ u jednom (teološkom) jeziku? Šta je trajno, a šta privremeno? Postoje li bogoslovske semantike nepodložne toku vremena? Da li su sve takve (što vjera većine ljudi nekako podrazumijeva, a svaki crkveni istoričar zna kako su se bogoslovska značenja pojedinih pojmova uobličavala i mijenjala)? Kako se uopšte odnose stvarnost života u Hristu i teologije kao govora o tom životu? Svako od ovih pitanja ujedno je stajalo pred marburškim važnim novozavjetničarem i nama danas. Zato, složili se sa njim ili ga potpuno porekli, treba da ga pročitamo. Velike kulture i velike teologije nastaju samo ako odgovore na izazove. Sve ostalo su selfiji pred ogledalom.
